Çocuk yetiştirmede disiplin, çocukların ve ergenlerin sosyalleşme süreçlerinde anne-babaları ya da onlara bakım veren diğer kişilerin kurdukları ilişkilerin tamamını kapsar. Anne ve babanın çocuğunun davranışına verdiği tepkiler çocuğa, anne-babaya, aileye, çocuğun göstermiş olduğu davranışa ve bu davranışın hangi ortamda gösterildiğine göre değişebilir. Örneğin toplum içerisinde çocuğunuzun onaylamadığınız bir davranışına gösterdiğiniz tepkiyle aile içerisinde, çocuğunuzla baş başayken verdiğiniz tepkiler farklı olabilir. Ya da söz konusu davranış, onaylanan hoşunuza giden bir şey olsa bile, bazı anne babalar başkalarının yanında sırf şımarmasın ya da dikkat üzerlerine yönelmesin diye beğenilerini göstermekten çocuklarına aferin demekten uzak dururlar.
Anne ve babaların çocuklarını yetiştirme sürecinde uyguladıkları disiplin yöntemleri çok çeşitlidir. Ancak yapılan araştırmalar, anne babaların en çok hangi davranışları çocukluklarından beri görüyorlarsa onları uygulamaya devam ettiklerini göstermektedir. Bu da eğer uygulamada bir yanlışlık varsa, bunun kuşaktan kuşağa aynı biçimle aktarılmasına sebep olabilmektedir.
Anne ve babaların, davranış kalıplarının kendi ebeveynlerininkiyle sınırlı olması, çocuklarının hangi davranışları karşısında hangi tepkileri vereceklerini bilmemeleri, hatalı disiplin uygulamalarının temel sebebidir. Bu durum çocukların ruh sağlığını derinden etkilemektedir. Anne ve babaların doğru disiplin uygulamalarını bilmeleri ve uygulamayı başarabilmeleri depresyon, kaygı bozuklukları, davranım problemleri, okul başarısızlığı, sosyal ilişkilerde güçlük gibi birçok sorunun üstesinden gelebilmede etkili olmaktadır.
Davranışçı öğretiler bize en basit haliyle şunu söyler: Eğer bir davranışın devam etmesini istiyorsanız ona tüm dikkatinizi verin. Davranışın devam etmemesini istiyorsanız da onu görmezden gelin ve yok sayın.
Doğaldır ki, henüz dünyayı tanıma ve öğrenme sürecinde olan çocuklar birçok şeyi tecrübe etmeye çalışırlar. Birçok davranışı deneyerek bunların kendilerine bir yararı olup olmadığını, onları ve çevresindekileri mutlu edip etmediğini bilmek isterler. Bunu öğrenmenin denemek dışında çok fazla da yolu yoktur. Bu durumda onun anne babası olarak sizin yapmanız gereken en doğru şey onu en iyi şekilde yönlendirebilmek için doğru tepkileri verebilmektir.
Hangi davranış için hangi tepkinin doğru olduğu da öncelikle davranışın kendisine göre belirlenir.
Sıklıkla gördüğümüz anne babalardan edindiğimiz izlenimler ve bu konudaki araştırmalarımız anne ve babalarının çocuklarının olumlu davranışlarının birçoğunun devamı için maddi ödüllere başvurduklarını göstermektedir. Aslına bakılırsa çocuğa verilecek maddi ödül, yani istediği bir şeyin alınması ya da para verilmesi onun ödüllendirmenin birçok yolundan sadece bir tanesi ve en az işe yarayanıdır. Çocuklar temelde her türlü davranışlarında ilgi ve sevgi görmek isterler. Dolayısıyla sizin olumlu davranışını maddi bir nesneyle ilişkilendirmeniz aslında davranışı yüceltmekten çok ona bir paha biçmek, dolayısıyla bir anlamda değerini azaltmaktır. Çocuk olumlu davranışının hazzını yaşayamayıp, bunun ne kadar önemli olduğunu bir yana bırakıp tamamıyla onun ederine odaklanır.
Bu bilgiden hareketle bir çocuk için çocuğunuzun güzel bir sözü, ahlaklı bir davranışı karşısında verebileceğiniz en güzel ödül ona sıkı bir “aferin” demek ve sarılıp öperek sevginizi göstermektir. Öte yandan özel bir çaba gösterip, normalden daha fazla çaba sarfederek bir başarıya imza atan çocuğunuzun bu davranışını sürdürmesi için onu ödüllendirmek istiyorsanız da yine maddi bir ödülü bir tarafa bırakıp onunla birlikte keyifli vakit geçirebileceğiniz bir etkinlikte bulunmanız, mutluluğunuzu dile getirmenin en güzel yolu olacaktır. Böylelikle başarısının herhangi bir maddi değerle sınırlandırılamayacak kadar özel olduğunu da ona hissettirmiş olursunuz.
Öte yandan, anne babaların çocuklarında onaylamadıkları davranışlar, çocukların doğuştan getirdikleri özellikleri değildir. Zaman içerisinde kazanılan, öğrenilen tepkilerdir. Sizin olumsuz davranışlar karşısında vereceğiniz tepkiler, çocukların bu davranışlarını değiştirmesine yardım eder. Ancak tepkilerinizi şiddet kullanmadan, bağırmadan ve öfkenizi kontrol etmeyi başararak uygulamanız koşuluyla davranış değişikliği yaratabilmede etkilidir. Çünkü bu tepkiler başlı başına bir olumsuzluğun işareti olduğundan çocuğunuza şiddeti ve korkuyu öğretmekten başka bir işe yaramayacaklardır.
İnsanların diğer tüm canlılardan en önemli farkı, az önce değindiğim deneme-yanılmaya gerek kalmadan, görerek de öğrenebilmeleridir. Çocuğunuzdan yapmasını istemediğiniz davranışları, çocuğunuzun her gün etrafında görüyor olması, özellikle de güvendiği ve sevdiği kişiler tarafından bunların gerçekleştiriliyor olması davranışını değiştirmesini güçleştirir. Dolayısıyla, çocuğunuzun yapmasını arzu etmediğiniz davranışları yapmamak konusunda öncelikle kendinizde değişimler yaratmalı, doğru davranışı gösterebileceği ortamlar hazırlamalı ve doğru davranışı gösterdiğinde bunu fark edip onayladığınızı hissettirmelisiniz.
Çocuklarınızın olumsuz davranışları karşısında onunla konuşabilmek, bu davranışın neden olumsuz olduğunu onunla paylaşmak ve bu konudaki beklentinizi ona açıklamak ilk adımda yapılması gereken en doğru davranıştır. Bu yolla hem çocuğunuzun neden sonuç ilişkileri kurma yolu ile sosyal yargılama düzeyini geliştirmesine, hem de zihinsel gelişimine yardım etmiş olursunuz.
Ancak açıklamalar ve uyarılar, bir davranışla ilk kez karşılaşıldığında ve çocuğunuzun yaşına uygun olarak yapıldığında faydalı olur. Tekrarlayan olumsuz davranışlarda açıklamalar işlevsizleşmeye başlar. Özellikle 11 yaşa kadar olan somut dönem çocuklarında uzun açıklamalar, konunun özünden uzaklaşmanıza sebep olur. Bu yaş grubunda doğru yol, uzun açıklamalar yapmak yerine davranışla beklentinizi desteklemektir.
Çocuğunuzun gerekli açıklama ve uyarıların yapılmasına karşın, aynı olumsuz davranışta ısrarcı davranması durumunda, özellikle de bu davranış ödevlerini yapmak gibi kendi kişisel sorumluluğu olan bir davranışı yerine getirmek ile ilgiliyse açıklama ve uyarılarınızın davranışınızla desteklenmesi gerekir. Bu koşullarda yapılabilecek en doğru davranış ödül ya da ayrıcalık olarak verilen bir etkinliğin kaldırılmasıdır. Örneğin, bütün hafta boyunca derslerini yapması gereken saatlerde sorumluluğunu yerine getirmemesi, hafta sonu için yapılan eğlenceye yönelik etkinliğin iptal edilmesi ile sonuçlanabilir. O saatte hafta içinde yapmadığı ödevlerini tamamlamasını beklersiniz. Ya da öfkeye kapılarak televizyonun kumandasını kıran bir çocuğun her hafta harçlığının bir bölümü kesilerek, kumandanın yenisinin alınması buna bir örnektir.
Bazı durumlardaysa çocuklar yalnızca dikkat çekmek amacıyla olumsuz davranışlarda bulunurlar. Çok küçük yaş grubu çocuklarında küfür etme, 5 yaş ve üzeri çocuklarda bebeksi konuşmalar bu gibi davranışların en bilinen örnekleridir. Bu gibi durumlarda en doğru yaklaşım bu davranışları ile çocuğun dikkati üzerine toplayamamasını sağlamaktır. Yani davranışını görmezden gelmeniz ve yaşına uygun şekilde davrandığında, ilgi gösterip sözel pekiştireçler kullanmanız davranış değişikliğine yardımcı olacaktır.
• Yaptırımların, hatalı davranışla birebir ilişkili bir şekilde konulmasıdır.
• Kurallar tüm aile bireyleri için net olmalıdır. Ancak bu 16 yaşındaki çocuğunuzla 10 yaşındaki çocuğunuzun aynı saatte eve gelebilecekler ya da aynı saatte yatağa gidecekleri anlamına gelmez. Kurallar bireylerin yetki ve sorumlulukları, yaşları ve evdeki konumlarına göre net olmalıdır.
• Olumsuz davranışların bazılarını görmezden gelmeniz durumunda, zamanla ortadan kalkacaklarına değinmiştik. Olumlu davranışların da onay ve takdir görmemesi zamanla ortadan kalkmalarına sebep olabilir. O yüzden, çocuklarınızın olumlu davranışlarını fark edip, buna olumlu tepkiler vermeniz, birçok disiplin yönteminden çok daha fazla işe yarayacak, çocuğunuzun ruh sağlığını olumlu şekilde etkileyecek ve onun da diğerlerinin olumlu davranışlarını görüp takdir edebilmesine destek olacaktır.